Algemene inleiding tot 1648 (einde van de Nederlandse Opstand)
Jac Backx
Het eerste deel van de les omvat een overzicht van de Geschiedenis van Nederland, (Noord-) Brabant en Bergen op Zoom. Dit overzicht biedt een indeling naar ingrijpende gebeurtenissen c.q. veranderingen in deze streken. De historie van Bergen op Zoom en het Markiezaat wordt geplaatst in ontwikkelingen uit een groter kader. Het tweede deel van de lesavond wordt besteed aan historisch-theoretische kwesties, zoals: problemen rond bronnen en bronnenonderzoek, interpretatie van historische fenomenen; standplaatsgebondenheid e.d.
Nederzettingsgeschiedenis
Marco Vermunt
Om te begrijpen hoe het huidige landschap van steden en dorpen is ontstaan, zijn we in belangrijke mate aangewezen op archeologisch onderzoek. De oudste sporen van menselijke activiteit gaan terug tot de Midden-Steentijd, ruim 10.000 jaar geleden. Aanwijzingen dat er ook mensen gewoond hebben vinden we terug vanaf de Bronstijd in de vorm van huisplattegronden en vondsten zoals aardewerk. De steilrand tussen Lepelstraat en Ossendrecht is wat dat betreft geen gunstige plaats geweest. Aan weerskanten lagen uitgestrekte veengebieden en de stuifzandgrond was erg onvruchtbaar. Pas in de Romeinse tijd begon het wat drukker te worden. De Schelde was in die periode een uiterst belangrijke transportroute en de Romeinen ontdekten de kwaliteit van de klei als grondstof voor aardewerk. De eerste Bergse pottenbakkers spraken waarschijnlijk Latijn!
Ook in de Vroege Middeleeuwen was de steilrand blijkbaar interessant genoeg voor permanente vestiging, al is het beeld dan nog uiterst vaag. In de 12de eeuw ontstonden nederzettingen, die aan de basis staan van de huidige dorpen en steden. In die tijd begonnen de inwoners ook het landschap onder handen te nemen, bijvoorbeeld door de grootschalige kap van bomen en het afplaggen van heide. Voorheen schrale gronden konden nu beter bemest worden. In de 13de eeuw vond een grote omslag plaats, veroorzaakt door het ontginnen van het veen. Wat eerst een uithoek was, werd plotseling een economisch belangrijk gebied. Een groot stuk van Westbrabant werd letterlijk opgestookt in Vlaamse haardvuren. Honderden jaren turfsteken hebben het landschap onherkenbaar veranderd.
Stadsplattegrond: de ruimtelijke ontwikkeling van Bergen op Zoom 1350 – 2010
Jan Hopstaken
De belangrijkste straten en pleinen van Bergen op Zoom zijn ouder dan de Peperbus, ouder nog dan de Gevangenpoort. Zij dateren uit de voorstedelijke fase van de stad. De lengte en de breedte van bijvoorbeeld de Fortuinstaat en de Zuivelstraat liggen zeker al 900 jaar vast. Andere binnenstadsstraten zijn juist verrassend ‘jong’. De Sint Annastraat dateert uit ca 1500 en is het resultaat van het ingrijpen van een Antwerpse ‘projectontwikkelaar’. Ook de Hofstaat werd pas in die tijd aangelegd. Het patroon van straten en pleinen maakt nieuwsgierig naar het waarom. Ook nieuwsgierig naar Meilust of de Plaat.
In dit cursusonderdeel verkennen de deelnemers aan de hand van opeenvolgende stadsplattegronden de ruimtelijke ontwikkeling van Bergen op Zoom. Als eerste de uitbreiding van het stratenpatroon binnen de middeleeuwse ommuring en het ontstaan van een viertal voorsteden. Zij maken kennis met de eerste echte stadsuitbreiding in de booming-periode zo rond 1500. Dan volgt de Tachtigjarige Oorlog en de aanleg van ’moderne’ vestingwerken die de stad driehonderd jaar lang in een keurslijf houden.
De cursisten zullen ontdekken dat de ontmanteling van de vesting in 1867 ruim baan biedt aan industrievestigingen, de oprichting van een ziekenhuis, scholen en kloosters, en vooral de bouw van huizen. De deelnemers krijgen antwoord op de vraag waarom na 1950 de uitbreiding van Bergen op Zoom zo een hoge vlucht neemt. Hieraan lijkt de op handen zijnde krimp van de bevolking een halt toe te roepen. Het dreigend debacle van uitbreidingsplan ‘Bergse Veste”, nu omgedoopt in “ScheldeVesting” vormt hiervoor wellicht een teken aan de wand.
Bestuur en rechtspraak 1: de stad
Yolande Kortlever
Denkt u zich eens in, u begaat een misdrijf en wordt vervolgens berecht door het college van burgemeester en wethouders. Dit is voor ons haast niet voor te stellen, maar toch was dit ruim 200 jaar geleden heel normaal. Tot 1795 was er in de Nederlanden namelijk een andere vorm van bestuurlijke en rechterlijke organisatie dan wij nu kennen. Tijdens deze les wordt de situatie behandeld in de stad Bergen op Zoom tot 1795.
Religie 1: Kerkgeschiedenis 1
Willem Vermeulen
We leven thans in een sterk geseculariseerde periode van de geschiedenis . Toch halen vragen en gebeurtenissen rondom geloof en kerken en moskeeën vrijwel dagelijks de krant. In het verleden waren kerken en het geloof nadrukkelijker verweven met het dagelijks leven en de invloed veel sterker dan heden ten dage. In dit cursusonderdeel willen we proberen de maatschappelijke en politieke geschiedenis als een tijd lijn te zien en de religieuze als een parallelle lijn. Met het bestuderen van historische momenten in de geschiedenis van kerk en religie stuiten we op dwarsverbanden waardoor het beeld van een ladder ontstaat. Het doel van de les is die ladder in grove lijnen te ontdekken voor zover die betrekking heeft op de geschiedenis van stad en ommeland van Bergen op Zoom.
Vroege bedrijvigheid en industrie
Marc van der Steen
Van de Middeleeuwen tot aan de Franse Revolutie kenmerkt de bedrijvigheid door strakke regulering via de gilden. Type producten, kwaliteit, inkoop, lonen, verkoopprijs en afzet worden onderling afgesproken. Een mededingingsautoriteit bestaat dan in de verste verte niet. De pre-industriële periode in de eerste helft van de negentiende eeuw borduurt voort op de gildestructuur met het bijbehorende afsprakenstelsel. De beperking van mankracht betekent kleinschalige productie. De beperking van transport betekent vaak lokale afzet.
De opkomst van nieuwe bedrijfstakken betekent industrialisatie en het vrije markt denken: kachelsmederijen, ijzergieterijen, modelmakerijen, constructiebedrijven en suikerfabrieken. De stoommachine doet zijn intrede in 1852. Arnoldus Asselbergs is de eerste grootindustrieel van de stad. Het slechten van de vesting vanaf 1853 geeft de industrie ruim baan om zich te ontwikkelen. De komst van gas-, elektriciteit- en waterleidingbedrijven zorgt voor doorontwikkeling van de industrie, maar ook het mogelijk maken van kleinschalige bedrijvigheid. Beide Wereldoorlogen hebben grote impact op de continuïteit van de productie. Internationalisering van productie en handel na de Tweede Wereldoorlog verandert het speelveld definitief.
Bergen op Zoom als jaarmarkt- en kermisstad
Yolande Kortlever
Kooplieden kwamen in de late middeleeuwen van heinde en verre naar de jaarmarkten van Bergen op Zoom om handel te drijven. De grootste bloei van de Bergse jaarmarkten was aan het einde van de 15e en het begin van de 16e eeuw. Tijdens de jaarmarkten was er ook aanbod van allerlei amusement, waaronder diverse kermisattracties. Toen in 1910 de jaarmarkten werden afgeschaft bleef de voorjaars- en najaarskermis bestaan. Bergen op Zoom werd kermisstad.
Militaire geschiedenis
Irene van Kemenade
Bergen op Zoom kent een rijk militair verleden. In 1577 werd de stad officieel benoemd tot garnizoensstad, maar ook daarvoor was deze stad al de thuisbasis voor een aanzienlijk aantal militairen. Ruim 400 jaar lang bepaalden militairen het straatbeeld en drukten zij een behoorlijke stempel op het maatschappelijk leven.
Deze les behandelt vier eeuwen militaire geschiedenis en de betekenis daarvan voor de ontwikkeling van de stad. Uiteraard zullen de vestingwerken niet ontbreken, maar ook de meer recente militaire geschiedenis zal aan bod komen, want de laatste militairen verlieten immers pas in 2000 Bergen op Zoom.
Bouwgeschiedenis
Jan en Laurijs Weyts
In nogal wat oudere publicaties wordt de bebouwing in Bergen op Zoom omschreven als in hoofdzaak 19de-eeuws. Het is inmiddels genoegzaam bekend dat met name een overwegend deel van de woonhuizen binnen de stadsmuren veel ouder is. Wie huizen betreedt zal dat kunnen herkennen.
Dit cursusonderdeel zal aandacht besteden aan de ontwikkeling van de woonhuisbouw in onze stad. Daarin komen de positionering in de stadsstructuur aan de orde, de structuren van de huizen en de ontwikkeling daarvan tot aan de modernere tijden. Daarbij worden ook voor bepaalde tijdvakken kenmerkende constructies en detailleringen besproken. Doel is de cursist de historische bebouwing beter te laten doorgronden en er daardoor meer van te kunnen genieten.
Stadswandeling
In een afsluitende wandeling komen de cursisten langs verschillende locaties die in de cursus behandeld zijn, en krijgen daarbij zodanig uitleg dat ze voortaan met andere ogen naar de bebouwing in de stad zullen kijken.