Hofzaallezing 2015-I: Gewone mensen in ongewone omstandigheden

Onder deze titel belichtte Jan van Oudheusden aan de hand van foto’s de oorlogsjaren ’40-’45 zoals deze in Brabant door gewone mensen werd ervaren.

Jan van Oudheusden was gedurende vele jaren docent, historisch onderzoeker, provinciaal historicus van 1991 tot 2014 en een productief auteur van tal van boeken en publicaties. Zo heeft hij onder (veel) meer een dwarsdoorsnede van het Brabants erfgoed gemaakt en dat in een boek ‘Erfgoed van de Brabanders’ samengevat. Tot 2008 werkte hij als directeur van de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening en stapte toen over naar de Universiteit van Tilburg waar hij als onderzoeksmedewerker bij de leerstoel Cultuur in Brabant werd belast met de portefeuille ‘Verhalen van Brabant’. Bij zijn afscheid als provinciaal historicus in 2014 is hem voor zijn werk de provinciale onderscheiding Hertog Jan toegekend . Ofschoon thans gepensioneerd verschijnt er weer een boek van zijn hand, Noordbrabant ’40-’45.

Dit boek maakt deel uit van een serie boeken waarin per provincie en een aantal grotere plaatsen het dagelijks leven tijdens de oorlog in vooral foto’s wordt weergegeven.
Van Oudheusden startte met een afbeelding waar Dr Lou de Jong poseert achter zijn na vele jaren gereedgekomen ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’. Deze serie geldt ondanks de kritieken op De Jong en zijn werk nog altijd als het beste standaardwerk over deze periode. Van Oudheusden toonde deze afbeelding omdat De Jong aanvankelijk van plan was om deze boeken met alleen tekst uit te geven, omdat ‘afbeeldingen niets toevoegen’. Gelukkig heeft Jac Presser de Jong er alsnog van kunnen overtuigen dat bij de tekst passende foto’s deze serie zouden verrijken.

Dat was misschien voldoende in die tijd, anno 2015 is informatieoverdracht via afbeeldingen bijna geëxplodeerd. De huidige generaties gebruiken steeds meer andere methoden dan teksten om kennis over te dragen. Films, foto’s en aanwijzingen op straat zoals zgn Stolpersteine brengen de mensen uit die periode steeds dichterbij. De verbinding met die periode wordt ook steeds belangrijker gevonden, omdat WO II nog steeds als ijkpunt voor onze normen en tolerantievraagstukken wordt beschouwd. Verhalen uit de oorlogsperiode vormen de basis voor een reeks boeken waarin de regionale oorlogservaringen zijn samengevat. Eigenlijk zou het geschiedenisboek over de oorlog in Noord-Brabant nog geschreven moeten worden. Wie weet (nog) dat er in de loop van de oorlog meer dan 1000 vliegtuigen in Noord-Brabant zijn neergekomen?

Ook de massale vlucht van de Bredase bevolking bij de komst van het Duitse leger zal niet iedereen bekend zijn. Dat van die duizenden er 100 nimmer zijn wedergekeerd evenmin. De aanleiding voor deze vlucht was gelegen in een goed voorbereid evacuatieplan van de burgemeester van Breda, die een militaire achtergrond had. Deze voorzag dat Breda het decor voor een botsing tussen het Duitse en Franse leger zou vormen. Uiteindelijk leidde een en ander toch tot een paniekevacuatie zoals in 1914 in Antwerpen.

Van de oorlogsperiode zijn eigenlijk vrij weinig foto’s beschikbaar. Enerzijds komt dit door een fotografeerverbod dat overigens pas in 1944 werd afgekondigd, anderzijds omdat de weinige camerabezitters hun fotorolletjes zuinig bewaarden. Bij de uiteindelijke bevrijding bleek dat velen nog materiaal beschikbaar hadden; van die periode zijn veel meer foto’s beschikbaar.
Toch komen er van de oorlogsperiode nu mondjesmaat meer foto’s in de openbaarheid. Duitse militairen maakten ook foto’s, en soms komen er na een overlijden albums boven water waarvan de familie het bestaan niet wist. Ook waren er legerfotografen die zaken vastlegden. Dank zij digitalisering zijn deze foto’s nu een stuk gemakkelijker bereikbaar dan pakweg 10 jaar geleden. Dit heeft geleid tot het boek Noord-Brabant 40-45, waarin 175 foto’s vanuit de provincie zijn verzameld die tijdens de oorlog gemaakt zijn en een beeld van het dagelijks leven tijdens die periode geven.

Tijdens de lezing toonde Van Oudheusden bijvoorbeeld een foto van een weg, waarlangs de stammen van alle bomen van twee brede witte markeringsstroken waren voorzien. Doel daarvan was dat ook tijdens de verduistering de weg zichtbaar bleef voor (leger)voertuigen. De foto waarmee de lezing werd aangekondigd is trouwens volgens Van Oudheusden gemaakt aan strandbad De Duintjes, waar Duitse militairen en (lokale?) vrouwen zich zichtbaar vermaken. En passant vertelt de inleider nog dat relatief meer Brabantse Joden door onder te duiken zijn ontkomen aan deportatie; daardoor heeft bijna de helft van deze mensen de oorlog overleefd. Van de Tilburgse Joodse bevolking was dat zelfs 2/3. Een foto toont een Joodse familie die na de bevrijding het huis verlaat waar ze meer dan twee jaar bij een oudere dame waren ondergedoken. De buurt had hier nooit iets van gemerkt.

Enkele lokale foto’s zijn ook in de presentatie gevoegd: een paar door het Franse leger achtergelaten voertuigen aan de Glacisstraat, een tank die staat opgesteld in de Roocklaan en Duitse militairen op terugtocht met alles wat maar rijden kan, in dit geval een defecte motor met zijspan en een paard en wagen. Ook toonde hij een (kleuren!)foto van de Lambertuskerk in Wouw, waarvan de toren werd opgeblazen, maar ook het hele dak is verdwenen. Verrassend was een foto waarop koningin Wilhelmina begroet wordt door een aantal verkenners of padvinders vóór het stadhuis in Bergen op Zoom. Bij navraag gaf Van Oudheusden aan dat deze gemaakt is op 16 maart 1945. De koningin maakte toen vanaf 13 maart een tiendaagse rondreis door bevrijd gebied. Haar definitieve terugkeer uit Engeland met daaropvolgend verblijf in Anneville vond plaats op 2 mei 1945.

Uit de foto’s rijst het beeld op van een vrij rustige tijd tijdens de oorlog voor de meeste bewoners, zij het met de beperkingen die per verordening worden gesteld. Na de bevrijding wordt dat anders; toen waren velen er slechter aan toe dan voor die tijd. ‘Bij de bevrijding begon de oorlog’ heet een boek van Paul de Schipper over die tijd. De V1’s die werden afgeschoten vanuit bezet gebied richting Antwerpen kwamen vaak neer in Brabants gebied, waarbij vele slachtoffers vielen. Op de dag van de bevrijding van Eindhoven vielen daar 227 doden door een Duits bombardement, en op 21 november 1944 was daar een ware hongerdemonstratie van de bevolking tegen de steeds krapper wordende rantsoenering. De periode direct na de bevrijding kenmerkt zich ook door de wraakacties tegen collaborateurs en meisjes die met Duitse soldaten omgingen. Niet een periode om met trots op terug te kijken. http://hetverhalenarchief.nl/kinderen-van-foute-ouders/

Tenslotte is er nog een foto van de tijdelijke begraafplaatsen van miltairen die in de omgeving zijn omgekomen. Later zijn de meesten van hen herbegraven op de Canadese en Engelse kerkhoven aan de Wouwseweg. (zie hierover ook een opmerking van Paul Versijp in de derde lezing)
Al met al werpt deze lezing een ander licht op het leven in de oorlogsdagen dan elders, waar vaak de strijd en conflict in beeld zijn gebracht. Dat kwam voor vele dorpen pas tijdens de bevrijdingsacties. Het fotoboek dat Jan van Oudheusden samenstelde biedt een goed beeld van die periode, waarvan tijdens de lezing slechts een summier deel getoond kon worden.
Tenslotte zij opgemerkt dat, als u nog beschikt over foto’s uit die periode, u deze zeker niet moet afdanken omdat ze u niets meer zeggen. Soms blijken dergelijke foto’s juist zeer waardevol voor geschiedschrijvers. Juist omdat ze zo zeldzaam zijn. Maak dus contact met heemkundekringen en andere erfgoedorganisaties voordat u besluit uw oude foto’s weg te gooien.
Meer weten? De plaatselijke boekhandel biedt een veelheid aan lectuur over deze periode, zoals:
Het boek Noord-Brabant 40-45 bevat 175 foto’s over de periode ’40-’45 en daarna.
Het boek Na de bevrijding van Ad van Liempt belicht specifiek de naoorlogse periode; niet voor niets draagt het de subtitel ‘De loodzware jaren 1945-1950’. Van dit boek is ook een TV serie gemaakt; deze kunt u nog bekijken via uitzending gemist.
Foto’s uit de periode oktober 1944, toen Bergen op Zoom werd bevrijd vindt u op de beeldbank van het Westbrabants Archief.