Voor wat hoort wat (vindt de Geschiedkundige Kring): Op 16 november 2025 werden de vrijwilligers van de Kring (met partners) zoals elk jaar onthaald op een (uiteraard leerzame) excursie. Deze keer was het een bezoek aan het Maczek Memorial in Breda. Dit herdenkingscentrum bestaat nog maar sinds 2020, en komt voort uit het ‘Museum Polen Breda’ dat in een kazerne in Breda was gehuisvest. Thans een prachtig museum waarin de rol van de Poolse militairen in de Tweede Wereldoorlog wordt belicht.
Als Bergenaar denk je bij de bevrijding in 1944 op de eerste plaats aan het Canadese leger. In Breda was het echter een Poolse divisie, die overigens onderdeel uitmaakte van dat zelfde Canadese leger.
Hoe die Polen daarin terechtkwamen is een verhaal apart.
Als je er vroegere atlassen bij pakt, zie je dat zowel de oostelijke als de westelijke grenzen van Polen al sedert 1790 steeds meer richting westen verschuiven. Bij de Duitse inval op 1 september 1939 stond het leger dan ook klaar, maar moest binnen enkele weken capituleren. Dat was mede omdat Rusland op 17 september aan de andere kant binnenviel. Veel militairen die deze strijd hadden overleefd weken in opdracht van hun eigen regering uit naar Hongarije, maar moesten ook daar wijken naar (uiteindelijk) Frankrijk en (over zee) Schotland. De Duitse aanval op Frankrijk dreef tenslotte de meeste Polen richting Engeland. Daar werden deze 16.000 man in 1941 tot een legereenheid samengesteld, die werd ingezet ter beveiliging van de Schotse kust.
In 1944 kwamen ze als onderdeel van het Canadese leger pas op 1 augustus aan op de Franse kust. Hun tot dan toe ondergeschikte rol werd zelfs cruciaal omdat zij (met de Canadezen) de zgn ‘Zak van Falaise’ aan de achterzijde moesten afsluiten, waardoor het Duitse leger slechts kon ontkomen met achterlating van al hun materiaal.
Het Canadese (“Cinderella’) leger zelf werd ook een neventaak opgedragen; niet betrokken bij een rechtstreeks aanval, maar de taak om de havenplaatsen langs de Franse en Belgische kust vrij te maken. De gebeurtenissen die leidden tot Market Garden en de Slag om de Schelde kunt u nalezen in het verslag van de derde hofzaallezing in 2015. Toen het Canadese leger Woensdrecht kon passeren, bereikte ze niet alleen Bergen op Zoom op 27 oktober, maar het Poolse ‘onderdeel’ in dezelfde beweging Breda op 28 oktober. En ook daar was twijfel om de stad in te trekken, omdat niet bekend was of de bezettingstroepen die hadden ontruimd. Een aanvankelijk begonnen beschieting van de stad werd door Maczek direct gestopt. Hij besloot niet de cavalerie, maar de infanterie in te zetten om de stad in te gaan. Dat leverde weliswaar minder schade op, maar wel 40 Poolse slachtoffers op alleen al de eerste dag.
Nadat de bevrijdingsbeweging zoals bekend vastliep op de Moerdijk en Maas werden de Polen in Breda ingekwartierd. Het Ardennenoffensief in december ‘44 en januari ’45 was een laatste, maar gevaarlijke stuiptrekking van de Duitsers. Daarna kon Nederland, waar inmiddels een hongerwinter gaande was, alsnog worden bevrijd. De Poolse eenheden zijn iets oostelijker door Nederland verder getrokken tot aan Groningen toe.
Na het einde van de oorlog bleken de Poolse militairen echter met lege handen te staan; terugkeren naar Polen was niet mogelijk omdat het communistische bewind hun (Poolse) nationaliteit had ontnomen. Ze waren immers in ‘vreemde krijgsdienst’ geweest. Terugkeer naar de eigen familie zat er dus niet in. Vele soldaten trokken naar eerdere interneringsplaatsen, zoals Schotland, maar ook Breda. Financiële ondersteuning voor deze oorlogsveteranen zat er echter niet in. Engeland beschouwde ze niet als geallieerde soldaten zodat ze geen recht hadden op een veteranenpensioen. Deze mensen moesten daarom hun eigen boontjes doppen. Tot de jaren zestig werkte generaal Maczek als barman in een hotel in Edinburgh (waarvan de eigenaar een van zijn voormalige ondergeschikten was). Breda verleende hem het ereburgerschap en bood hem zelfs een huis aan, hij was zeer geroerd door het aanbod maar zei in Schotland te willen blijven ‘omdat hij net gewend was aan de regen’. Maczek werd maar liefst 102 jaar oud. In 1994 overleed hij. Onder grote belangstelling werd hij begraven op het Poolse ereveld te Breda, vlak voor het naar hem vernoemde Maczek Memorial. Breda.
Het Maczek Memorial wordt gerund door maar liefst 80 vrijwilligers, waarvan een groot aantal afstammen van de vroegere Poolse soldaten, die zich hier na de Tweede Wereldoorlog blijvend vestigden.
Voor meer informatie zie de websites van de Vereniging 1e Poolse pantserdivisie en het Maczek Memorial
