Hofzaallezingen 2014-II: Volksgeloof is nog geen bijgeloof

Een kaarsenstandaard in Berendrecht

In zijn lezing vraagt Frans Tervoort, oud-programmamaker van de KRO, zich af hoe de volksdevotie zich na het Tweede Vaticaans concilie heeft ontwikkeld. In dat concilie kwam de volksdevotie, uiterlijk vertoon en triomfalisme in het gedrang. De vernieuwingen van Vaticanum II waren bedoeld om terug te keren naar de kern van het geloof en Christus meer centraal te stellen. Processies, klassieke altaren, heiligenbeelden, verering relieken, kaarsjes opsteken zag men als verouderde folklore, ja zelfs als vormen van bijgeloof. Maar het liep anders. Het zoeken naar het goddelijke en de hunkering naar heil en heling zijn, ook in deze tijd van ontkerkelijking, nog actueel. In de afgelopen decennia bloeide de devotie voor Maria en andere heiligen met de daarbij behorende rituelen voorzichtig weer op. Processies die verdwenen waren trekken weer. (De Ossendrechtse begankenis gaat op de vaste datum 8 september 2014 (Maria’s Geboorte) voor de 269e keer sedert 1745, toen de eerste dankstoet naar OLV van de Hagelberg in Berendrecht ging omdat de Ossendrechtenaren waren gespaard voor de pest)

De Begankenis trekt vanuit Ossendrecht te voet naar Berendrecht in Belgie

Geloof of bijgeloof?

Voor ongelovigen is natuurlijk alles bijgeloof, maar ook voor sommige (groepen) christenen is heiligenverering bijgeloof. Voor Tervoort hangt het antwoord af van de verwachtingen van de gelovige. Je auto laten zegenen in de volle overtuiging dat je dan geen ongeluk kunt krijgen is voor hem bijgeloof. Maar troost vinden in rituelen, zijn nood neerleggen bij Maria door aansteken van een kaarsje of op bedevaart gaan is een vorm van geloven, van volksgeloof, van volksdevotie. Geen bij-geloof, maar je krijgt het bij-je-geloof.

.
Facetten en vormen

Zegge meimaand

Tervoort laat een aantal kenmerken van volksdevotie de revue passeren:

• Volksdevotie heeft met emotie te maken. Het is geloven met handen en voeten, minder met het hoofd. Het raakt je hart.
• Volksdevotie komt voort uit het verlangen van de gelovigen zelf. De gelovigen, de pelgrims bepalen meestal zelf wanneer en hoe zij komen en wat zij doen. Meestal sanctioneert de clerus achteraf en neemt dan de regie over, soms ook niet.
• Er speelt waarschijnlijk onbewust ook een diep verlangen mee naar een betere wereld naar een gelukkiger leven.
• De uitingen van volksdevotie zijn feestelijk, er is muziek, er is kleur, er is geur. De zintuigen worden gestreeld.
• Gaat altijd met een ritueel, met een handeling of handelingenreeks gepaard.
• Volksdevotie is gemeenschapsvormend. Gezamenlijk beleven zoals bij de lichtprocessie in Lourdes, meelopen in een ommegang, in een bus op bedevaart.
• Zeker in dorpen, maar ook in steden horen ommegangen, bedevaartsplekken bij de eigenheid van die plaats, maken onderdeel uit van de identiteit. In een globaliserende wereld winnen tradities aan belang.
• Men wil wat mee naar huis nemen: kaars, beeldje, water, medaillon, afbeelding. Soms erg kitscherig vormgegeven.

Logo van de Stichting Broederschap Processie Kevelaer

De verscheidenheid aan volksgeloof is enorm. Naast het bezoek aan bedevaartsplaatsen en (Maria)kapellen zijn er uiteenlopende soorten processies en ommegangen, religieus theater en religieuze dansen. Verder ook het dragen van gezegende medaillons, aanraken of kussen van relikwieën, drinken van gezegend water of water uit een heilige bron, opsteken van kaarsen, religieus theater/ dans, (paas)vuren, zegenen van auto’s, motoren huizen of huisdieren, een huisaltaar inrichten.
Toevallig stuitte uw verslaggever op een Reglement voor het broederschap van Kevelaar, gedrukt in 1815. Het reglement heeft betrekking op de bedevaart vanuit Bergen op Zoom en omliggende plaatsen. Waarmee nogmaals duidelijk wordt, dat de gelovigen ondanks de veel beperkter mogelijkheden dan thans bereid waren aanzienlijke reizen uit devotie ondernamen.

Het kruisbeeld op de weg tussen Huybergen en Wouwse Plantage is in 1934 op initiatief van pastoor Machielsen geplaatst omdat hij het landschap op die plek te weids en te open vond

Middeleeuwen

Veel van de huidige locaties en vormen van volksdevotie waren er al in de middeleeuwen en sommigen stammen uit nog oudere tijden. Zo is er vaak een relatie met plekken waar eerder de Romeinen, Kelten, Franken of Germanen voor hun rituelen bijeenkwamen: kapellen en kerken werden vaak gebouwd op oude cultusplaatsen, bij bronnen, of een vennetje. In grote delen van Europa zijn nog steeds kapellen en wegkruizen te vinden, ook in Wallonië, Vlaanderen en in mindere mate in Zuid Nederland en veel minder in Noord-Nederland. (toch zijn er nog heel wat, getuige deze site) Tervoort gaat nader in op de afkomst van het woord ‘kapel’, dat komt van het Latijnse capella, het verkleinwoord van cappa, dat kap, mantel betekent. Het verwijst naar de cappa, de mantel van Sint Martinus, de Romeinse soldaat die de helft van zijn mantel aan een bedelaar schonk. Veldkruisen en –beelden werden met een cappella, een kapelletje, beschermd tegen de weersinvloeden. In de Nederlanden ontstonden de grote ommegangen in de 15^e en 16^e eeuw, bijvoorbeeld de Heilige Bloedprocessie in Brugge en de Hansewijkprocessie in Mechelen. In de Noordelijke Nederlanden telde men toen 650 grote en kleine bedevaartplaatsen. (zie ook Bedevaarten in de Middeleeuwen)

 De reformatie

Het koningscrucifix weergegeven in de Heilig Kruis Ommegang van C Slootmans (maker lino niet vermeld)

In de protestantse Noordelijke Nederlanden, in de Republiek, werden van de 17^e tot ver in de 19^e eeuw de katholieken in de uitoefening van hun geloof beknot. Zeker wat betreft de openbare uitingen daarvan. Wegkruisen, veldkapelletjes, ommegangen en processies werden als ketterij verboden. Zo verdween in Bergen op Zoom de middeleeuwse Cruysommeganck (naar aanleiding van de vondst in 1360 van een Koningscrucifix werd jaarlijks een ommegang gehouden die in 1572 door het gemeentebestuur werd verboden). In de Zuidelijke Nederlanden was dat niet het geval. Daar kwamen onder invloed van de katholieke contrareformatie nieuwe vormen van devotie tot bloei zoals de boetprocessie in Veurne. Er werden in bedevaartsoorden nieuwe en grotere kerken gebouwd zoals in Scherpenheuvel. Bij de nieuwe Nederlandse grondwet van 1848 werd bepaald dat processies en andere uitingen van religieuze aard op de openbare weg alleen gehouden mochten worden waar dat aantoonbaar vóór die tijd ook al het geval was. Pas in 1989 werd het processieverbod opgeheven. Dit leidde niet direct tot nieuwe processies, want het paste niet in het idee van vernieuwing dat de katholieke kerk toen voor ogen stond. Inmiddels zijn in Noord-Nederland weer bescheiden (sacraments)processies in bijvoorbeeld Amsterdam, Utrecht, Dokkum en Zwolle.

Vóór de bekende autozegening kende Hoeven een bedevaart naar St Bernardus van Clairvaux. Boerengezinnen uit heel Brabant kwamen om een meegebracht tarwe- of roggebrood te laten zegenen tegen reumatiek, maar ook het vee kreeg het te eten tegen ziekten

Soorten heiligen

Het is vooral de Mariadevotie die weer opbloeit, Er zijn echter ook eigentijdse en traditionele heiligen die in groten getale gelovigen trekken. In Italië is Padre Pio razend populair. In Vlaanderen de H. Rita en in Zuyid Limburg de H. pater Karel wiens geboortehuis in Munstergeleen jaarlijks door meer dan 200.000 mensen bezocht wordt. Bijzonder is het ‘heilig bruurke van Megen’, broeder Everhardus, die niet door de kerk maar wel door de bevolking is ‘heilig verklaard’.In Hasselt is de kapel van pater Valentinus, het heilig paterke genoemd, hoewel hij slechts zalig is verklaard. Tot slot vraagt de inleider zich met enige zorg af waarop het accent komt te liggen: de devotie en geloofsbeleving of traditie en folklore. En hoe gaat het verder met de enorme populariteit van het pelgrimeren naar bijvoorbeeld Santiago de Compostella? Op zoek naar zichzelf, naar rust, of toch ook zingeving, God en het mysterie van het leven?

Vragen uit de zaal

Is er nu meer sprake van volksdevotie omdat er crisis is? In het algemeen valt hier moeilijk een antwoord op te geven. Voor individuen zal dat zeker het geval zijn. Is het geen tegenspraak: de kerken raken leger en leger, en de volksdevotie neemt toe? Men heeft kennelijk minder behoefte aan een instituut dat voorschrijft. Dat van bovenaf regels uitvaardigt, dat bepaalt of je er wel of niet bij hoort. Bij volksgeloof, bij devotionele rituelen bepaal je zelf of je er bij hoort.

Frans Tervoort

Verdere info

Tijdens de lezing vertoonde de inleider filmfragmenten van een door hem voor KRO/RKK gemaakte programmaserie Ziel en Zaligheid, een zoektocht naar volksdevotie in Vlaanderen en Nederland. Vanwege het ruimtebeslag zijn deze niet bijgevoegd. Wel is de complete serie te zien via de website van RKK. In deze serie komt natuurlijk ook de Bergse Maria Ommegang voor. Bijzonder aspect hiervan is wel, dat de stoet uitsluitend bestaat uit vrijwilligers die, anders dan in vele andere religieuze stoeten, zonder enige vergoeding deelnemen en dit vaak doen voor een eigen intentie. In stilte, want naar buiten toe spreken dezelfde deelnemers dan toch vaak over het ‘bijdragen aan een oude traditie’. Hier vindt u een aantal afbeeldingen van de stoet. Ook is naar aanleiding van deze serie een boek verschenen. Meer nog over dit onderwerp vindt u op dezelfde site onder deze link.

Devotie in de eigen regio

Zonder de pretentie te hebben compleet te zijn treft u hierbij een opsomming van een aantal in de nabije omgeving liggende bedevaartplaatsen aan. De meeste worden ook vandaag de dag nog bezocht, en soms zelfs massaal.
Bergen op Zoom: de Hoge Lieve Vrouw of Maria in de Zon (zie ook boekje) – Woensdrecht: Blasius – Nieuw Borgvliet: St Antonius – Lepelstraat: St Antonius –
Klundert: Sacrament van Niervaart – Moerdijk: O.L.Vrouw van Fatima – Langeweg: H Donatus –
Zegge: Maria Boodschap – Hoeven:      Bernardus (rogge of tarwebrood meebrengen) c.q. Christoffel (autozegening) – St Willibrord:  O.L.Vrouw van Lourdes –
Rucphen Blasius – Roosendaal Kapelberg: O.L.V. der zeven smarten (zie ook het boekje over Kapelberg)-
Meerseldreef St Clara (let op: worst meebrengen)-Berendrecht Belgie;
Er zijn daarnaast vanuit de regio nog bedevaarten naar: Kevelaer – Banneux – Beauraing – Lourdes
Velen gaan alleen of in groepen naar Santiago de Compostela. Beroemd is het wierookvat in de kathedraal, de Botafumeiro
Zie ook het artikel in BNdeStem (13 augustus 2018) Waarom honderden West-Brabanders op zoek gaan naar Maria in Kevelaer

Verslag: Ad van den Bulck. Afbeeldingen en media: Ad van Loon.