Somme 1916: excursie naar een slagveld

De reis naar het slagveld aan de Somme van 1916 werd op 30 september 2017 gemaakt met een geheel volgeboekte bus deelnemers.  Omdat de busondernemer anders dan gevraagd met een ruime dubbeldekker voorreed, zou er achteraf bezien voor nog meer mensen plaats geweest zijn.
Lochnnagar
Nic en Maarten Grosfeld brachten de deelnemers op vele plaatsen die danig indruk maakten op de deelnemers. Zoals een krater van 22 m diep en 80 m diameter bij La Boiselle. Veroorzaakt door één ondergrondse explosie.  De Lochnagar krater werd wegens zijn gelijkenis vernoemd naar een ingesloten meer van die naam in Schotland. Deze krater maakte deel uit van een hele rij van dergelijke kraters, die bij de aanval op de Duitse linies op 1 juli 1916 tegelijkertijd tot ontploffing werden gebracht. De andere kraters zijn later weer gedicht. Op oude luchtfoto’s is goed te zien hoe het krijt van de ondergrond door de explosie bovenop de donkerder gekleurde aarde terechtkwam.
Loopgraven
Elders werd bij Beaumont-Hamel een door Newfoundland aangekocht terrein bezocht dat nog onveranderd de loopgraven uit 1916 bevat. Vanaf een aangelegde hoogte net een gedenkpunt in de vorm van een kariboe, symbool van Newfoundland, is dat terrein goed te overzien. Vanuit de tegenwoordige satellietbeelden op Google maps en Bing maps lukt dat trouwens nog beter. Deze satellietbeelden verraden nog steeds langs heel de frontlijn de ligging van loopgraven, en meer nog granaatinslagen. De opgewoelde kalk kleurt de grond daar een stuk lichter.
Onderweg van Bapaume naar Albert, maar ook elders in het gebied zie je de ene na het andere (Engelse) begraafplaats, omdat de gevallenen bijna ter plekke werden begraven, en ook na de oorlog daar bleven liggen. Soms gaat het om een vrij kleine begraafplaats, die desondanks soms honderden doden omvat.
Nagenoeg verborgen door bomen bezoeken we een begraafplaats waar soldaten van het Devonshire regiment in hun eigen loopgraaf werden begraven. Tegenover de heuvel waar het Duitse mitrailleursnest in een kapel op een kerkhof verborgen was.
Devils Wood
Vanuit het Britse Gemenebest werden ook troepen gestuurd; nabij Delville heeft een Zuidafrikaans bataljon op enkele mensen na het leven verloren. Devils wood, zoals het door de soldaten werd genoemd, bestond nog slechts uit modder en boomstompen. Eén boom heeft het overleefd, en staat als een monument naast het Zuidafrikaanse herdenkingsmonument, dat als een fort is vormgegeven.
Fricourt
Duitse slachtoffers zijn verzameld op enkele begraafplaatsen, die ongelooflijk veel doden omvatten. Op elke arm van de herdenkingskruisen op de Duitse begraafplaats in Fricourt staat een naam, en dat aan beide zijden. Op dezelfde begraafplaats liggen ook vier massagraven waarop in bronzen platen duizenden namen zijn vermeld. In totaal liggen alleen al op deze plaats 18.447 slachtoffers. Opmerkelijk is dat tussen de kruisen enkele joodse zerken staan, die ook tijdens de Tweede Wereldoorlog ongemoeid zijn gebleven.
Thiepval
Het monument voor de vermiste Engelse soldaten in Thiepval, waar meer dan 75.000 namen op staan gegraveerd (en nog regelmatig wordt aangepast als een soldaat bij toeval wordt teruggevonden en kan worden geïdentificeerd. Vele gewonde soldaten bleven soms onbereikbaar in het niemandsland tussen de beide linies achter, en raakten door nieuwe beschietingen geheel verloren, of verdronken in de door de vele regen volgelopen granaattrechters of de tot drijfzand verworden aarde. Onvindbaar, tot het toeval bij ploegen de stoffelijke resten naar boven brengt.
Als je bedenkt dat de Slag bij de Somme van Engelse zijde werd gestreden door de zgn Pals batalions, vrijwilligers die gezamenlijk als  voetbal- of turnclub, straat, wijk of wat voor collectief dan ook dienst namen nadat het beroepsleger volgens de generaal was ‘opgebruikt’, begrijp je pas goed dat hele verenigingen of wijken in rouw werden gedompeld. Zonder enige frontervaring gingen ze in de aanval, en kwamen om zonder ooit een vijand gezien te hebben.
Kansloos
Opwekkend is zo’n excursie niet, wel zeer leerzaam. Rijdend door het landschap word je door de reisleiders geattendeerd op glooiingen en dalen, waarmee duidelijk wordt waarom aanvallers kansloos werden neergemaaid. Dat de Duitse stellingen meer het karakter van verdedigingslinies hadden dan de Engelse en Franse, die immers vanuit een aanvalsoogpunt waren ingericht, en daarom slechts ten koste van onbegrijpelijk veel slachtoffers enige voortgang geboekt kon worden.
In 2016 is uiteindelijk ook een herdenkingsplaats ingericht voor de vele duizenden door de legers gebruikte dieren die bij deze strijd zijn omgekomen. Paarden, honden, ezels. De toneelvoorstelling War Horse besteedt hier ook aandacht aan. In Vlamertinge vlak boven Ieper ontdekte uw verslaggever tijdens een andere reis  onlangs zelfs een groot herdenkingsmonument op een rotonde in de N38 (Noorderring) voor de tijdens WO I omgekomen dieren.
Opmerkelijk
Ook in een ander opzicht was deze excursie bijzonder. Aan de reis namen twee nabestaanden deel van soldaten die tijdens de eerste wereldoorlog aan verschillende zijden gestreden hebben.
* De grootvader van Manfred Kahn heeft vanaf februari 1915 tot het einde van de Groote Oorlog gediend in het 5de Beierse veldartillerie (reserve) regiment. Een belangrijk deel van deze tijd was hij gelegerd in het gebied van de Somme. De slag aan de Somme heeft hij ook daadwerkelijk meegemaakt.
Hugo Israel Kahn heeft vanaf 1934 in verschillende Europese landen gewoond en vanaf 1940 in Nederland. Ofschoon oorlogsveteraan, maar van Joodse komaf moest hij onderduiken tijdens het naziregime om deportatie te voorkomen. Hij is in 1980 op 84 jarige leeftijd overleden.
Tijdens het terugtrekken van het Duitse leger in 1918 zijn helaas zijn oorlogsdagboeken verloren gegaan. Zijn kleinzoon tracht met naspeuringen in Duitse archieven zoveel mogelijk van het leven van zijn grootvader te reconstrueren.
* De vader van René Gaspard werd als Belgisch militair bij Namen krijgsgevangen genomen. Ofschoon de Duitse opmars geen krijgsgevangenen maakte, overleefde hij door zijn goede Duitse taalvaardigheid, die hij tijdens zijn studie Germaanse filologie had opgedaan. Vanwege zijn cultureel werk voor zijn Vlaamse lotgenoten werd hij vervolgd werd door de Belgische regering. Daarom week hij uit naar Nederland. Terecht, want in het rechtsproces over zijn activiteiten in Belgie werd hij in 1922 tot de doodstraf veroordeeld.
Mede gebruik makend van diens aantekeningen heeft zijn zoon René een beschrijving van het leven van zijn vader gemaakt, dat in oktober 2017 is verschenen onder de titel ‘ ‘Van patriot tot activist’.

Nadere informatie
De excursie naar de Somme leidt voor vele deelnemers tot een groeiende behoefte aan meer informatie over de Eerste Wereldoorlog en de Slag aan de Somme in het bijzonder. Veel is hier al over gepubliceerd, maar in 2010 verscheen een zeer toegankelijk geschreven boekwerk van de Nederlandse hoogleraar Koen Koch met een specialisatie in internationale betrekkingen en onderwerpen rond de Eerste Wereldoorlog. In ‘De slag van de Somme 1916’ schetst Koen Koch het verloop van de slag, beschrijft de hoofdrolspelers en maakt duidelijk hoe tot op de dag van vandaag de discussie woedt over de militaire en politieke betekenis van de slag. In een slothoofdstuk neemt hij de lezer mee op reis naar Noord-Frankrijk, en laat hij zien wat er in het huidige landschap is terug te vinden van de verschrikkingen van weleer. Het boek is geïllustreerd met foto’s en verhelderende kaartjes. In het boek is tevens een reisbeschrijving naar het Sommegebied opgenomen.
Al in de week na de excursie kwamen reacties binnen met de vraag wanneer een volgende editie van deze reis georganiseerd zou worden. Op het moment van schrijven is hier geen schatting van te maken. De bovenvermelde documentatie biedt echter een schat aan informatie, en kan een hulpmiddel zijn bij een eigen reis naar het gebied, bijvoorbeeld in de vakantieperiode. Dat biedt het voordeel dat in meerdere dagen nog meer bijzondere plaatsen bezocht kunnen worden dan op één dag mogelijk is. Bovendien is het tijdens een meerdaagse reis mogelijk om ook het gebied rond Verdun en Douaumont met het enorme Ossuaire (letterlijk: knekelhuis) te bezoeken.
Voor een goede indruk van hetgeen in 1916 aan de Somme gebeurde is het  niet noodzakelijk om álle gedenkplaatsen te bezoeken. De reisbeschrijving die de deelnemers aan de excursie uitgereikt kregen brengt een aantal belangrijke plaatsen onder de aandacht die tijdens de reis bezocht werden.
Een waarschuwing is wel op zijn plaats: Met regelmaat wordt er nog munitie gevonden. Vooral in de bossen in het gebied kan zomaar een stapel gereed liggende granaten worden gevonden, zoals een zoon van Maarten Grosfeld uit eigen ervaring liet zien. Vermijd bij voorkeur dus zulke terreinen, en stuit u toch op wapentuig: Blijf er van af en waarschuw de plaatselijke politie.