Vrijwilligersdag 2017: een excursie naar Merksem

Bij de schandpaal, die later voorzien werd van het standbeeld van Bartholomeus. De pompen zijn hier niet zichtbaar

Jaarlijks nodigt het bestuur van de Geschiedkundige kring alle mensen uit die op een of andere manier betrokken zijn bij de activiteiten die de Kring maakt tot wat hij is. Het gaat om leden van werkgroepen, redactie van Waterschans en website en het bestuur zelf. Allemaal vrijwilligers, want voor hun inspanningen is geen tegenprestatie. Dan is één middag per jaar wel op zijn plaats. Dan wordt het nuttige met het aangename verenigd, want de wederzijdse ontmoeting draait steeds om een excursie naar iets dat past binnen de doelstelling van de Kring. Zaterdagmiddag 7 oktober 2017  ging de groep per bus naar Merksem, en in het bijzonder naar de St Bartholomeuskerk aldaar.
De rondleiding in dit gebouw werd verzorgd door Mevrouw Lia Somers, voorzitter van de Koninklijke Kring voor heemkunde Merksem. Zij startte met een korte inleiding over het ontstaan van de voormalige Bergse zusterstad Merksem. Deze plaats is ontstaan op de plaats waar de kerk staat: vlak er voor is een oude welput, die eeuwenlang als watervoorziening werd gebruikt. Zelfs toen de watervoorziening was stilgevallen tijdens oorlogshandelingen in september 1944 kwamen velen naar dit punt om vers drinkwater te tappen.
Op dezelfde plaats is, als zijnde het centrale punt,  in het verleden een schandpaal geplaatst. Bij deze schandpaal waren tevens waterpompen aangebracht en een verhoging vanaf welke publieke bekendmakingen werden gedaan. Bij herinrichting van het gebied in 1955 verplaatst tot naast de kerk, maar is thans weer terug op de oorspronkelijke plaats, dus vóór de kerk.

Geschiedenis van Merksem

Een biechtstoel, met terzijde enkele panelen van de kruisweg

Lia Somers herinnerde er aan, dat in de middeleeuwen Merksem met Schoten een zogenaamd ‘vrije eigen’ vormde, die na de deling van het Land van Breda in 1287 deel uitmaakte van het markiezaat, of althans tot de bezittingen van de markies. Toen Jan IV va Glymes geld nodig had voor de bouw of verbetering van zijn huis in Brussel heeft hij Merksem verkocht. Dat gebeurde op 23 mei 1561 op de Vrijdagmarkt in Antwerpen. Merksem werd werd gekocht dor de toenmalige eigenaar van het kasteel van Merksem Antoon van Strale, waardoor het een zelfstandige heerlijkheid werd. Wat niet ter sprake is gekomen, maar wel interessant, is of Merksem daardoor ontsnapte aan de beslaglegging van de bezittingen van Jan IV door Philips II van Spanje. Dat was in 1567.
Veel voordelen heeft dit Merksem niet opgeleverd; bij de godsdienstoorlogen aan het eind van de 16e eeuw is Merksem geheel platgebrand, en werd zelfs aangeduid als ‘de verbernde stede’. Toch is het weer opgebouwd, en leefde vooral dank zij de Bredabaan vanuit Antwerpen. Dat betekende handel en tolopbrengsten.

Bartholomeuskerk

De preekstoel werd pas in 2006 na restauratie teruggeplaatst

De geschiedenis van de Bertolomeuskerk loopt geheel parallel met het voorgaande. Zo is er geen zekerheid hoe de eerste kerk er uit zag. Wel dat hij op dezelfde plaats stond. De fundering van de toren bewijst het bestaan van de toren vanaf minstens de 15e eeuw. De kerk is na verwoestingen een paar keer heropgebouwd en uitgebreid. Zo zijn de zijbeuken pas in 1832 aangebouwd. In 1867 is het schip naar de oostzijde spectaculair verlengd, waardoor er nu twee kruisgewelven na elkaar te zien zijn. Je ziet ook dat de houten lambrisering met prachtige Vlaams houtsnijwerk die in de zijbeuken is aangebracht eigenlijk te klein is voor de huidige afmetingen van de kerk.
Ook na 1945 is nog het huidige priesterkoor aan de toenmalige kerk toegevoegd. Lia Somers vertelde dat daarmee een wens in vervulling van een in 1938 overleden persoon. Die had de wens geuit om ondanks dat dit al lang niet meer gebruikelijk was, in de kerk te worden begraven. Men heeft dit opgelost door hem te begraven achter het toenmalige hoofdaltaar en daar een aanbouw overheen te plaatsen. Na de uitbreiding in 1945 kwam dit graf alsnog binnen de kerk te liggen.
Over de altaren wist Lia Somers vele details te vermelden. Ofschoon veel was beschadigd door een voltreffer van een Duitse V-1 zijn de altaren en vele andere kunstwerken in een 35 jaren durende operatie hersteld en gerestaureerd. De lambrisering omvat kunstwerkjes die tezamen een kruiswegstatie vormen, waar tussendoor ook de 5 sacramenten en 7 werken van barmhartigheid zijn uitgebeeld. De restauratie ervan kwam pas in 1980 gereed. De zeer fraaie preekstoel in houtsnijwerk is pas sinds 2006 weer teruggeplaatst. Maar er blijven wensen; zo zijn de schilderijen die zowel in de kerk hangen als deel uitmaken van de altaren, aan restauratie toe.

Dit Mariabeeld werd vroeger in een processie meegedragen. Het zou in de Maria Ommegang in Bergen op Zoom bepaald niet misstaan!

Enkele afbeeldingen zijn bij dit verslag geplaatst. Onder deze link vindt u een kort videofilmpje op YouTube over deze kerk. U ziet daarin ook nog de oorspronkelijke welput. Voor een betere indruk is een bezoek met rondleiding in de kerk echter een aanrader. Voor de deelnemers aan deze excursie is Merksem vanaf vandaag méér dan het viaduct langs het sportpaleis….
Na bekijken van het filmpje kwam nóg een interessant filmpje over de begraafplaats van Merksem tevoorschijn. Opmerkelijk dat dit bestaat in onze huidige seculiere maatschappij.

De afsluiting vond plaats in een disco-achtig café waar Margot een ‘glaasje port’ bestelde.Bepaald geen Hollandse portie!